Ժամանակը պահում է իր գաղտնիքները։ Երբեմն հողի խորքից, փոշու շերտերի միջից կամ մոռացված պահարանների անկյուններից դուրս են գալիս առարկաներ, որոնք ոչ միայն պատմում են անցյալ դարերի մասին, այլև ստիպում են կասկածի տակ առնել մեր պատկերացումները պատմության, մշակույթի և նույնիսկ մարդկային ճակատագրերի մասին։

Այս պատմությունը սկսվեց սովորական պեղումների ընթացքում, երբ հնէաբանների մի փոքրիկ խումբը հայտնվեց մի տարածքում, որը երկար տարիներ անուշադրության էր մատնված։ Նրանց նպատակն էր պարզել՝ արդյո՞ք այս հողակտորը որևէ հնագիտական արժեք ունի։ Առաջին հայացքից ամեն ինչ սովորական էր. խոնավ հող, կոտրված կավե կտորներ, ժանգոտացած մետաղական մնացորդներ։ Սակայն մի պահ անսպասելին տեղի ունեցավ։

Հողի խորքից դուրս բերվեց փոքր, բայց անսովոր առարկա։ Առաջին հայացքից այն չէր հիշեցնում ոչ զարդ, ոչ կենցաղային գործիք։ Այն ուներ տարօրինակ ձև՝ համադրություն մետաղի և փայտի, որոնց վրա պահպանվել էին մանրակրկիտ փորագրություններ։ Հենց այդ պահին թիմը հասկացավ, որ գործ ունի ոչ սովորական գտածոյի հետ։

Հետագա ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ առարկան ավելի քան 100 տարեկան է։ Բայց ամենահետաքրքիրը հենց ժամանակը չէր, այլ նրա նպատակն ու ծագումը։ Փորագրությունների մեջ կային խորհրդանշաններ, որոնք կապվում էին միաժամանակ տարբեր մշակույթների հետ։ Մասնագետները զարմացած էին՝ ինչպես կարող էր մեկ առարկայի վրա համատեղվել արևելյան դեկորատիվ մոտիվներ, եվրոպական նուրբ նախշեր և հայկական մանրանկարչությանը բնորոշ մանրուքներ։

Ավելի ուշ պարզվեց, որ առարկան ոչ թե սովորական հուշանվեր էր, այլ ինչ–որ յուրօրինակ մեխանիզմի մաս։ Մետաղական կառուցվածքի ներսում հայտնաբերվեցին մանր齿ավոր անիվներ, որոնք հուշում էին՝ առարկան կարող էր շարժվել։ Ոմանք ենթադրեցին, որ սա ժամացույցի կամ երաժշտական գործիքի մի հատված է։ Սակայն ուսումնասիրությունը շարունակվելիս գիտնականները բացահայտեցին անսպասելի փաստ. այս առարկան երբևէ չի արտադրվել գործարանային պայմաններում։ Այն ամբողջությամբ ձեռքի աշխատանք էր։

Գիտնականների շրջանում առաջացավ վարկած, որ առարկան ստեղծվել է գաղտնի վարպետի կողմից, ով փորձել է համատեղել տարբեր մշակույթների արվեստը և տեխնիկան։ Սակայն մնում էր ամենահուզիչ հարցը՝ ինչու՞ էր այն թաքցված այդքան խոր հողի տակ։

Հնէաբանները սկսեցին ուսումնասիրել շրջակա տարածքը և գտան մի քանի հին փաստաթղթերի մնացորդներ։ Թղթերը կիսաքայքայված էին, սակայն դրանց վրա դեռ ընթեռնելի էր մի քանի նախադասություն. խոսքը գնում էր գաղտնի մի ընկերության մասին, որը գործունեություն էր ծավալել նախորդ դարի սկզբին։ Ըստ այդ տեքստերի՝ կազմակերպության նպատակն էր պահպանել յուրահատուկ գիտելիքներ ու արվեստի նմուշներ, որոնք սպառնալիքի տակ էին գտնվում։ Հենց այդտեղ էլ բացվեց պատկերը. առարկան ոչ միայն մշակութային արժեք ուներ, այլև խորհրդանշում էր ամբողջական մի պատմություն՝ կապված մարդկանց հետ, ովքեր իրենց կյանքը նվիրել էին գիտելիքի պահպանմանը։

Այսօր առարկան գտնվում է մասնագետների ձեռքում։ Այն անցնում է մանրակրկիտ վերականգնման և հետազոտության փուլ։ Մինչև վերջնական արդյունքները կհրապարակվեն, մնում են բազմաթիվ հարցեր։ Ո՞ւմ էր պատկանում այն։ Ինչո՞ւ էր թաքցված այդ տարածքում։ Եվ ամենակարևորը՝ ի՞նչ գաղտնիք է պահում իր մեջ այդ խորհրդավոր մեխանիզմը։

Այս պատմությունը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ պատմությունը ոչ միայն գրքերում է գրված։ Երբեմն անցյալը կարող է խոսել մեզ հետ առարկաների միջոցով՝ փոխանցելով հույզեր, գաղափարներ և նույնիսկ զգուշացումներ։ Հնարավոր է՝ առարկան մեզ թողնված ուղերձ է, որը դեռ պետք է վերծանվի։ Իսկ գուցե այն պարզապես վարպետի սրտի արտահայտություն է, որը դարերով սպասել է իր բացահայտմանը։

Մի բան հաստատ է. այն, ինչ հայտնաբերվեց, արդեն փոխել է մեր պատկերացումը անցյալի մասին։ Եվ դեռ շատ հարցեր մնում են անպատասխան։ Բայց հենց այդ առեղծվածային հարցերն են, որ մեզ ստիպում են նայել հողի ու ժամանակի խորքերը՝ սպասելով նոր բացահայտումների