Կյանքում կան պահեր, երբ իրականությունն ու անսպասելին խառնվում են այնպես, որ դառնում են ճակատագրական դաս։ Երբ մարդը կանգնում է մահվան շեմին, նրա վերջին խոսքերը հաճախ դառնում են այնպիսի ճշմարտություն, որը ոչ մի ժամանակ չի կարող ջնջել։ Ես դա զգացի սեփական մաշկիս վրա։ Այդ օրը ես մենակ էի՝ սկեսուրիս մահճակալի մոտ։ Տունը դատարկ էր, հարազատները ցրված էին, իսկ ինձ էր բաժին ընկել մնալ նրա կողքին վերջին ժամերին։
Սկեսուրս միշտ եղել է ուժեղ կին։ Նրա կյանքը հեշտ չի եղել․ անցել էր պատերազմների, կորուստների, անարդարությունների միջով, բայց միշտ բարձր պահել էր գլուխը։ Նրա հետ հարաբերություններս տարիների ընթացքում չեն եղել անպայման սահուն։ Որոշ անգամներ մենք վիճել էինք՝ կենցաղային մանրուքներից մինչև խորքային թյուրիմացություններ։ Բայց երբ մահը մոտենում է, նման բաներն իրենց արժեքը կորցնում են։ Այդ պահին նա այլևս պարզապես իմ սկեսուրը չէր, այլ՝ մարդ, ով կիսել էր իր տունը, իր սերը և իր հիշողությունները։
Նա պառկած էր գունատ, հազիվ շնչելով։ Ես նստեցի կողքին, բռնեցի նրա ձեռքից։ Այդ ձեռքերը շատ բան էին տեսել․ հող մշակել, երեխա պահել, տուն կառուցել։ Այդ ձեռքերը հին էին, կնճռոտ, բայց միևնույն ժամանակ՝ այնքան հարազատ։ Սենյակում տիրում էր լռություն, միայն ժամացույցի թիկթիկն էր լսվում։ Յուրաքանչյուր վայրկյան ծանր էր ու անհնար էր չմտածել՝ սա նրա վերջին օրն է։
Ես չէի սպասում, որ նա կխոսի։ Բայց մի պահ նա բացեց աչքերը, և նրա հայացքը ուղղվեց ինձ։ Այդ հայացքում կար մի բան, որ չեմ մոռանա երբեք․ համախմբված տխրություն ու միաժամանակ անսպասելի խաղաղություն։ Նա փորձեց ինչ-որ բան ասել, ես մոտեցա, որ լսեմ։ Նրա ձայնը հազիվ էր լսվում, բայց յուրաքանչյուր բառ կտրում էր օդը, կարծես վերջին խոստովանությունը լիներ։
«Մի թող որ կյանքը քեզ կոտրի։ Ես երկար լռեցի, երբ պիտի խոսեի։ Չհամարձակվեցի պաշտպանել իմ որդուն, երբ պետք էր, չգնացի դեմ, երբ սխալ էր։ Իսկ դու եղիր քաջ։ Մի մոռացիր՝ ընտանիքը պահպանվում է ոչ թե լռությամբ, այլ ճշմարտությամբ»։
Ես քարացա։ Չգիտեի ինչ պատասխանել։ Այդ խոսքերը ոչ միայն ուղղված էին ինձ, այլ նաև՝ ամբողջ ընտանիքի պատմությանը։ Նա խոստովանեց այն, ինչի մասին երբեք չէր ասել բարձրաձայն։ Այն պահի ծանրությունն ինձ ստիպեց մտածել իմ կյանքի մասին։ Քանի անգամ ես լռել, երբ պետք էր պայքարել։ Քանի անգամ ես թողել, որ հանուն «խաղաղության» կործանվի արդարությունը։
Նրա աչքերը փակվեցին, շունչը դանդաղեց։ Մի քանի րոպե անց ամեն ինչ ավարտվեց։ Ես մենակ մնացի սենյակում՝ սառը ձեռքը բռնած։ Բայց այն խոսքերը, որոնք նա հասցրեց շշնջալ, այրեցին իմ ներսը։ Այդ պահից հետո ես այլևս նույնը չէի։
Մահճակալից հեռանալիս հասկացա՝ կյանքը չափազանց կարճ է լռելու համար։ Մենք հաճախ վախենում ենք արտահայտել մեր կարծիքը, վախենում ենք կորցնել հարաբերությունները, վախենում ենք կոնֆլիկտներից։ Բայց իրականում ամենավտանգավոր բանը լռությունն է։ Լռությունը կարող է քանդել ընտանիքներ, բաժանել հարազատներին, թողնել սեր չասված, ճշմարտություն՝ թաղված։
Այդ օրվանից ես ինձ խոստացա՝ չեմ լռի։ Եթե ինչ-որ բան սխալ է, ես կասեմ։ Եթե ինչ-որ մեկը պետք է պաշտպանվի, ես կպայքարեմ։ Եթե սեր ունեմ, ես կհայտնեմ։ Սկեսուրս մահացավ, բայց իր վերջին խոսքերով նա ինձ թողեց ամենաթանկ ժառանգությունը՝ խիզախելու ուժը։
Այն օրը, երբ ես մենակ կանգնած էի մահամերձ սկեսուրիս մահճակալի կողքին, թվում էր, թե աշխարհը կանգ է առել։ Բայց իրականում աշխարհը նորից սկսվեց՝ այլ կերպ, այլ իմաստով։ Նրա լռությունից ծնված խոստովանությունը դարձավ իմ կյանքի ճամփաբաժանը։ Եվ եթե այսօր ես ապրում եմ ավելի գիտակցված, ավելի ազնիվ ու ավելի համարձակ, ապա դրա պատճառը նրա վերջին շշունջն է։
Այդպես, երբեմն մարդու ամբողջ կյանքը կարող է փոխվել մեկ դահճապիտ անող խոսքից։ Մահվան շեմին ասված ճշմարտությունները դառնում են ամենաուժեղ դասերը։ Իսկ ես իմ դասը սովորեցի։